In de periode april tot en met september 2021 lichten wij iedere maand een thema uit van de Regionale Monitor Brede Welvaart van het CBS (zie hier onze inleiding over brede welvaart in Zeeland). Deze maand staat ‘Samenleving’ in onze reeks centraal. We bespreken eerst de indicatoren die bij dit thema horen en ijken deze aan Nederland en andere regio’s. Vervolgens gaan we in op andere monitors en hun bevinding ten aanzien van dit thema. We sluiten de bijdrage af met een korte conclusie en maken een koppeling met ons onderzoek later dit jaar ‘Leven in Zeeland’.

Onderdeel van prettig leven is dat je je als inwoner vertrouwd voelt met de omgeving en de mensen die erin leven. Het onderhouden van contact met mensen in de directe en indirecte omgeving draagt bij aan gevoelens van verbondenheid en sociale samenhang. Het netwerk van familie, vrienden en buren kan ook een vangnet zijn voor mensen wanneer het minder goed gaat. Enerzijds gaat het over de relaties die mensen onderling met elkaar onderhouden. Anderzijds gaat het over de relaties die mensen hebben met (lokale) overheidsorganisaties. Voor een sterke samenhang in de maatschappij zijn beide relaties belangrijk. 

De Regionale Monitor Brede Welvaart van het CBS hanteert vier indicatoren voor het monitoren van de samenleving in de regio in het hier en nu. Te weten:
a)    Contact met familie, vrienden of buren
b)    Vertrouwen in instituties
c)    Vertrouwen in anderen
d)    Vrijwilligerswerk

Deze set aan indicatoren bevat uitsluitend surveygegevens over de samenleving. Het gaat in alle gevallen om gegevens die zelf gerapporteerd zijn door inwoners. We lichten hieronder de indicatoren uit de Regionale Monitor Brede Welvaart van het CBS uit voor de provincie Zeeland. Hoe staat Zeeland ervoor? Welke ontwikkelingen zien we? Wat kunnen we hieruit leren?

De meeste mensen maken deel uit van een groep en staan in nauw contact met hun sociale omgeving, dat kan ‘face-to-face’ of digitaal contact zijn. In Nederland is er geen verschil tussen de provincies als we kijken naar het aandeel dat minimaal één keer per week contact heeft met familie, vrienden of buren. In Zeeland heeft 72% van de inwoners boven de 15 jaar regelmatig contact met het sociaal netwerk. Evenals in de rest van Nederland daalt dat aandeel door de jaren heen ook in Zeeland.

Binnen Zeeland doet de monitor geen uitspraken over contact met familie, vrienden of buren binnen de gemeenten Noord-Beveland, Kapelle en Sluis. Voor de overige Zeeuwse gemeenten zien we geen verschillen in contactfrequentie met het sociale netwerk. Dat wil zeggen: er lijken verschillen te zijn tussen gemeenten, maar deze verschillen zijn niet statistisch hard te maken.

Om de samenleving goed te laten functioneren is het van belang dat inwoners zich verbonden voelen met de overheid. Vertrouwen is onderdeel van die relatie. Uit de Regionale Monitor Brede Welvaart van CBS blijkt dat in Zeeland 62% van de inwoners vertrouwen heeft in instituties als Tweede Kamer, politie en rechtspraak. Het vertrouwen is sinds 2012 wat gestegen, net zoals in de rest van Nederland, maar blijft sinds 2017 ongeveer gelijk. In Utrecht is het vertrouwen groter, in Limburg is het vertrouwen beduidend lager dan in Zeeland (situatie in 2019). Met de overige provincies zijn geen verschillen te zien. 

Binnen Zeeland doet de monitor geen uitspraken over vertrouwen in instituties binnen de gemeenten Veere, Noord-Beveland, Kapelle en Sluis. In de overige Zeeuwse gemeenten is het vertrouwen in anderen nagenoeg gelijk aan het Zeeuws gemiddelde.

In een samenleving waar mensen elkaar vertrouwen, zullen inwoners elkaar eerder ondersteunen en samenwerken. In Zeeland heeft 60% van de inwoners is het vertrouwen in anderen. Het aandeel dat vertrouwen heeft in anderen blijft in Zeeland door de jaren heen ongeveer gelijk; in Nederland als geheel neemt het vertrouwen licht toe. In Noord-Holland en in Utrecht is er doorgaans meer vertrouwen in de medemens dan in Zeeland. Er zijn geen verschillen tussen Zeeland en de andere provincies. Ook voor vertrouwen in anderen geldt dat er geen verschillen zijn tussen inwoners van de Zeeuwse gemeenten.

Vrijwilligerswerk toont aan dat inwoners zich in willen zetten voor hun omgeving. De helft van de Zeeuwen geeft aan vrijwilligerswerk te doen. Dat aandeel is relatief hoog ten opzichte van andere provincies en blijft tevens stabiel door de jaren heen. In Nederland daalt het aandeel vrijwilligers juist. Inwoners van Zeeland zetten zich vaker vrijwillig in dan inwoners van de provincies Flevoland, Limburg, Noord- en Zuid-Holland. Binnen Zeeland zijn er ogenschijnlijk verschillen tussen de gemeenten zichtbaar, maar ook voor vrijwilligerswerk zijn de verschillen tussen de overige Zeeuwse gemeenten niet statistisch hard te maken.

De sociale samenhang in de maatschappij is een moeilijk meetbaar thema. Naast de vier indicatoren die CBS in Regionale Monitor Brede Welvaart bespreekt voor het thema ’Samenleving’, kiest PON-Telos er in hun Nationale Monitor Duurzame Gemeenten voor om ook sociale cohesie, eenzaamheid, activiteit in vereniging en mantelzorg mee te nemen als indicatoren voor maatschappelijke participatie.

De set indicatoren levert een gemiddelde maatschappelijke participatie op van 48% in Zeeland. De gemeenten verschillen onderling van elkaar: Kapelle, Noord-Beveland en Borsele kennen een grotere mate van participatie; terwijl de gemeenten Middelburg, Terneuzen en Vlissingen lager scoren. Wat opvalt is dat de niet-stedelijke gemeenten een relatief hoge maatschappelijke participatie kennen ten opzichte van de stedelijke gemeenten (m.u.v. Goes). Bovendien zien we dat de Zeeuws-Vlaamse gemeenten allen onder het Zeeuws gemiddelde voor participatie scoren. 

Vanwege de invloed van de coronapandemie is er landelijk en regionaal veel aandacht voor de effecten van de pandemie op de samenleving. In het rapport ‘Een jaar met corona’ constateert het SCP (2021b) dat ‘verschillen tussen groepen in de samenleving groter worden’ en vraagt het planbureau aandacht voor het toenemende risico op wrijving in de maatschappij door deze verschillen. Ook HZ Kenniscentrum Zeeuwse Samenleving kwam onlangs tot een soortgelijke conclusie voor kwetsbare groepen in de regio. In Zeeland lijkt het contact tussen cliënten en hulpverleners achteruit te zijn gegaan sinds de coronacrisis, en blijkt het sociaal isolement bij jongeren groter te zijn geworden en de ongelijkheid tussen groepen te zijn toegenomen. Inwoners met een sterk sociaal netwerk, zoals een deel van de statushouders, konden daar tijdens de lockdown op terugvallen.

Steeds minder contact, nog evenveel vertrouwen in anderen en relatief veel vrijwilligers. Dat lijkt de voornaamste conclusie te zijn als het gaat om de relaties van Zeeuwen met hun sociale omgeving. We wijken daarmee niet af van het Nederlands gemiddelde en landelijke ontwikkelingen, maar wel af van sommige andere provincies. Zo doen Zeeuwen bijvoorbeeld meer vrijwilligerswerk dan inwoners uit veel Randstedelijke provincies, en hebben ze in Utrecht en Noord-Holland wat meer vertrouwen in anderen. Verder zien we dat 62% van de inwoners vertrouwen heeft in instituties als Tweede Kamer, politie en rechtspraak. Dit vertrouwen is – zoals ook in de rest van Nederland - tussen 2012 en 2017 licht gestegen.

In de niet-stedelijke gemeenten van Zeeland is de maatschappelijke participatie van inwoners gemiddeld hoger dan in de stedelijke gemeenten (m.u.v. de gemeente Goes). In de gemeenten in Zeeuws-Vlaanderen ligt de maatschappelijke participatie dan weer lager dan in de rest van Zeeland.

De hier besproken monitors geven een eerste overzicht over de samenleving in Zeeland. Een Zeeuwse verdieping en actualisering lijkt wenselijk. Als we een genuanceerd beeld willen vormen van hoe het gaat met de Zeeuwse samenleving dan is een set van vier indicatoren, zoals bij het CBS het geval is, te beperkt. De Regionale Monitor van CBS bespreekt de kwantiteit van contacten, maar geeft beperkt zicht op de kwaliteit van sociale contacten. Voor de hand liggende verdiepingen zijn mogelijk op het gebied van tevredenheid met het eigen netwerk, participatie in buurtactiviteiten, betrokkenheid bij mantelzorg en mate van contact tussen buurtgenoten. Daarnaast is het voor regionaal onderzoek belangrijk om ook te kijken naar het vertrouwen in provinciaal en gemeentelijk bestuur (naast het vertrouwen in landelijk bestuur). Het lokaal bestuur heeft immers een grote mate van invloed op de directe leefomgeving van inwoners. Over deze en andere aspecten zoekt HZ Kenniscentrum Zeeuwse Samenleving de verdieping binnen het bevolkingsonderzoek ‘Leven in Zeeland’, waarvan de resultaten vanaf eind dit jaar worden verwacht. De meting van ‘Leven in Zeeland’ heeft in mei en juni 2021 plaatsgevonden, waardoor de effecten van corona opgenomen zijn in het onderzoek. In totaal hebben ruim 12.700 Zeeuwse inwoners deelgenomen aan het onderzoek. De ruime respons maakt het mogelijk om uitspraken te doen op gemeente- en zelfs wijkniveau. 

Lees ook over de andere thema's in onze reeks:

• Brede welvaart in Zeeland (inleiding)
• #1 - Subjectief welzijn
• #2 - Wonen
• #3 - Arbeid en vrije tijd
• #4 - Milieu